دانلود فونت فارسی

نویسنده: علی صابونچی

بین سال‌های ۱۲۱۹ تا ۱۲۴۳ قمری (مصادف با نیمه دوم قرن نوزدهم) دولت و مردم ایران در جنگ با روسیه تزاری متحمل شکست‌های سختی شدند. این شکست‌ها علاوه بر از دست رفتن بخش بزرگی از ایران و نیز تحلیل قدرت سیاسی و اقتصادی در شمال کشور طبق معاهدۀ گلستان و ترکمنچای، پیامد دیگری نیز به دنبال داشت و آن آگاهی دولت‌مردان و نواندیشان جوان از وضعیت رو به وخامت کشور و عقب‌ماندگی ایران از علوم و فنون جهان مدرن بود. با انقلاب مشروطه روند آگاهی ایرانیان از عقب‌ماندگی علمی و فنی خویش اوج گرفت. از آغاز بیداری ایرانیان، برخی از دولت‌مردان، نواندیشان و روشنفکران ایرانی در پی علت‌های عقب‌ماندگی ایران بودند. با رشد تجددخواهی برخی از روشنفکران سردرگم از چگونگی و چیستی فرهنگ و هنر ایران و مدهوش از تمدن جدید فرنگ، یکی از علت‌های عقب‌ماندگی ایران را الفبا و خط فارسی بیان‌کردند و کوشیدند با ترقیب و تشویق برای تغیر خط فارسی ایران و ایرانیان را چند گامی به پیش پرتاپ کنند. از مهم‌ترین این نواندیشان که یکی از علت‌های عقب‌ماندگی ایران را خط و الفبای فارسی می‌پنداشت، سید حسن تقی‌زاده بود. او گمان‌می‌کرد با تغیر خط فارسی، آموزش در ایران آسان‌تر از پیش، به پیش می‌رود.
پیش از انقلاب مشروطه میرزا فتحعلی آخوندزاده (م. ۱۲۹۵ق) نیز پنداشته بود که علت عقب‌ماندگی کشورهای اسلامی الفبای ناقص عربی است. وی نخست الفبایی از الفبای عربی اختراع کرد. در این الفبا حرف‌ها متصل نوشته می‌شدند و حرکات از حرف‌ها به شمار می‌آمدند. وی بعداً این الفبا را تکمیل‌کرد. در صورت تکمیل‌شده، حرف‌ها منفصل از هم نوشته‌می‌شدند. آخوندزاده سرانجام به فکر تعویض الفبا افتاد و الفبایی از روی الفبای روسی برای مسلمانان اختراع کرد و نتوانست الفباهای اختراعی خود را رواج‌دهد (ابوالقاسمی، ۱۳۸۸: ۳۱۳).

در زمان کمال آتاتورک در ترکیه خطی ابداعی از الفبای لاتین جایگزین خط عربی شد. این بدعت در ترکیه برخی از روشنفکران علاقه‌مند به تغییر خط فارسی را بیش از پیش به تبدیل و تغییر خط فارسی ترقیب نمود اما با تشکیل فرهنگستان اول زبان و ادبیات فارسی در سال ۱۳۱۴ و پشتبانی دانشمندانِ زبان‌دان و ادب‌شناس و برخی از دولت‌مردان زمان آروزهای مبدعان خط ناکام ماند.
تلفط برخی از واژگان زبان فارسی نو با گذر قرن‌ها تغییراتی کرده‌است که این تغییرات آوایی در خط اعمال نشده‌است. عدم پیشرفت تؤمان صورت ملفوظ و مکتوب در زبان فارسی بر پیچیدگی‌های خط فارسی افزوده‌است و آموزش آن را به نوآموزان فارسی‌زبان و غیرفارسی‌زبان دشوار نموده‌است.
آنچه که پیشروی شماست پیشگفتاری بر مقاله‌ای با عنوان درآمدی زبان‌شناختی برای شناسایی خط فارسی نو است. پیشگفتار حاضر تنها به گونه‌ای فهرست‌وار، چکیده‌ای از ویژگی‌های خط فارسی را بیان‌می‌کند. پیش از واردشدن به بحث اصلی بیان برخی از کلیات زبان‌شناختی الزامی است زیرا خواننده بدون داشتن این کلیات ممکن است مطالب اصلی را به خوبی درک‌نکند. بنابراین نخست کلیاتی از تاریخ خط و زبان فارسی و ویژگی‌های نوشتار در دیگر زبان‌ها را می‌خوانیم؛ سپس فهرست‌وار به ویژگی‌های خط فارسی نو می‌پردازیم. امید است تا در مقاله اصلی هریک از ویژگی‌ها به خوبی کاویده‌شود.
زبان فارسی نو از زمان یعقوب لیث صفاری زبان رسمی ایرانیان گردید. فارسی نو دنبالۀ فارسی میانۀ زردشتی است (همو: ۲۶۱). به فارسی میانۀ زردشتی که آثار زردشتیان بدان نوشته شده‌است پهلوی کتابی نیز می‌گویند. فارسی میانه دنبالۀ فارسی باستان است که در دورۀ ساسانی زبان رسمی ایران بوده‌است (همو: ۱۳۲-۱۳۴). فارسی باستان، زبان قوم پارس بود. این زبان از زبان ایرانی باستان منشعب شده‌‌است (همو: ۱۵). ایرانی باستان از زبان‌های ایرانی و هندی است. این خانوادۀ زبانی جز خانوادۀ بزرگ‌تری به نام هندی و اروپایی است (همو: ۳-۹).
فارسی باستان به الفبای نوشته شده‌است که میخی نامیده‌می‌شود. علت نامگذاری آن بوده‌است که حرف‌های این الفبا به میخ شبیه‌اند. الفبای فارسی باستان از الفبای اکدی و الفبای اکدی از الفبای سومری گرفته شده‌است. الفبای فارسی باستان ۳۶ حرف و ۳ واژه جداکن و ۸ اندیشه نگار دارد (همو: ۳۰).

نمونه‌هایی از خط میخی فارسی باستان، میخی ایلامی، میخی اکدی.

الفبای فارسی میانه اصلی آرامی دارد. گونه‌ای که برای نوشتن فارسی میانۀ زردشتی به کار می‌رفته، خطی متصل یا شکسته یا کتابی خطی است مخصوص نوشتن کتاب‌ها و نوشته‌های روی پوست و پاپیروس‌ها و کتیبه‌ها و سکه‌های متأخر است. نویسندگان دوران اسلامی این خط را هام‌دبیره یعنی خط مردم یا همگان می‌نامیدند. این خط داری ۱۴ حرف اصلی است که بنا بر ابجد ترتیب‌بندی میشود. (آموزگار و تفضلی،۱۳۸۲: ۴۵).

نمونه‌ای از خط کتابی پهلوی.

اساس الفبای خط فارسی از الفبای کوفی که در سده‌های نخست اسلامی الفبای رسمی بود برداشت شده‌است(ابوالقاسمی،۱۳۸۸: ۳۱۱).

نمونه‌ای از خط فارسی، قرن سوم هجری قمری.

نمونه ای از خط کوفی، قرن دوم هجری قمری.

آنچه خط‌های رایج را از هم متمایز می‌کند دلالت نویسه‌ها یا نشانه‌های خطی بر واحدهای زبانی متفاوت است. خط‌های به کارگرفته برای نوشتن زبان‌های مرده و زنده را می‌توان به سه دسته تقسیم‌کرد. برخی از خطوط واژه نگار‌اند بدین معنی که هر نویسه در آن‌ها نماینده یک واژه یا تکواژ در زبان است. از این دسته خط‌ها می‌توان خطِ چینی را مثال‌زد. برخی دیگر از نظام‌های نوشتاری هجایی‌اند یعنی برای هر هجا یک نشانۀ خطی دارند. خط فارسی باستان هجایی است. برخی از خط‌ها الفبایی‌اند یعنی برای هر واج در زبان یک نشانه خطی در نظر گرفته‌می‌شود. خط فارسی و عربی و لاتین از جمله خط‌های الفبایی به شمار می‌آیند. در واقع خط فارسی و سایر زبان‌هایی که خط آن‌ها الفبایی است، واج نگاراند و هیچ یک از خطوط الفبایی رایج برای ثبت علمی و دقیق آواهای زبان مناسب نیستند (مدرسی قوامی، ۱۳۹۰: ۵-۶).

ویژگی‌هایی اصلی خط فارسی را می‌توان در پنج مورد دسته‌بندی کرد:
ا. یک نویسه برای نشان‌دادن چند آوا به کار می‌رود:
برای مثال نویسۀ «و» در واژه‌های واج، کوه، تو؛
۲. چند نویسه برای نشان‌دادن یک آوا به کار گرفته‌شده‌اند:
چون نویسه‌های «ص»، «ث»، «س» = [s]؛
۳. برخی از آوا‌ها با هیچ نویسه‌ای نشان داده‌‌نمی‌شوند: -َ = [a] -ِ = [e]، -ُ = [o]؛
۴. برخی نویسه‌ها گونه‌های متصل و منفصل دارند: برای مثال نویسۀ «غ» در جایگاه‌های مختلف به گونۀ «غ»، «غـ»، «ـغـ»، «ـغ» نوشته‌می‌شود؛
۵. برخی از نویسه‌ها نشان‌دهنده هیچ آوایی نیستند. چون نویسۀ «و» در واژۀ خواهر و خویش و خود و خوید (صفوی، ۱۳۹۱: ۹۱-۹۳)، (مدرسی قوامی، ۱۳۹۰: ۶-۷).
در نگارش فارسی برخی از واژه‌ها هنوز به شکلی نوشته‌می‌شوند که قرن‌ها پیش تلفظ می‌شده‌اند. در واقع صورت مکتوب برخی از واژه‌ها با صورت ملفوظ امروزین آنان اختلاف دارد. فارسی چون بسیاری از زبان‌های مرده و زنده که از خط آرامی برای نگارش بهره‌بردند دارای املای تاریخی است. این ویژگی در همه زبان‌های ایرانی میانه که از خطوطی با اصل آرامی استفاده‌کردند رایج است.
ویژگی‌های ۵ و ۱ خط فارسی را می‌توان با املای تاریخی توجیه‌کرد.
بررسی و شرح هر یک از ویژگی‌های برشمرده نیازمند بیان برخی از مقدمات زبان‌شناختی چون آشنایی با آوا، واج، تکواژ و واژه است که در این پیشگفتار کوچک و مختصر نمی‌گنجد.  چنان که پیش از این گفته شده در مقاله‌ا‌ی دیگر به هر یک از این ویژگی‌ها خواهیم پرداخت تا علت پیچدگی‌های خط فارسی با رویکردی علمی روشن شود.

منابع:
آموزگار، ژاله؛ تفضلی، احمد. (۱۳۸۲). زبان پهلوی، ادبیات و دستور آن. تهران: معین.
ابوالقاسمی، محسن. (۱۳۸۸). تاریخ زبان فارسی. تهران: سمت.
صفوی، کورش. (۱۳۹۱). آشنایی با زبان‌شناسی در مطالعات ادب فارسی. تهران: علمی.
مدرسی قوامی، گلناز. (۱۳۹۰). آوا‌شناسی: بررسی علمی گفتار. تهران: سمت.

منبع: farsitypedesign.com

نویسنده: بهمن اسلامی

لیگیچر (ligature) یک فرم مجرد در محیط تایپ است که شکل دو یا چند حرف را که اجزای آن‌ها با هم برخورد کرده است به هم متصل می‌کند و فرم جدیدی از آن‌ها بوجود می‌آورد. در لاتین نمونه شایع آن fi و ff می‌باشد (تصویر ۱). کهن‌ترین مفهوم حروف مرکب را می‌توان در خط میخی سومری مشاهده کرد که در بسیاری موارد از ترکیب کاراکتر‌ها، حرف مرکبی بوجود آمده و بتدریج در طول تاریخ، آن نویسه هم حتی از حالت لیگیچر درآمده و به کاراکتری مستقل برای خودش تبدیل شده است.

۱. لیگیچرهای موجود در تایپ‌فیس Adobe Caslon

خطاطان قرون وسطی وقتی که به زبان لاتین می‌نوشتند سرعت نگارش خود را با خلاصه کردن کلمات بالا می‌بردند. به این کلمات مختصر، اصطلاح «کتیبه‌نگاری مختصر شده» اطلاق می‌شد (تصویر ۲). همچنین در خطاطی بلک لتر حروفی که در سمت راست آن‌ها حرکت دایروی قلم وجود دارد (مانند: b و o) با حروفی که در سمت چپشان حلقه دارند (مانند: c، o، d، g، q) به روشی ترکیبی نوشته می‌شدند که حلقه‌های سمت راست روی حلقه‌های سمت چپ می‌افتاد (تصویر ۳). در برخی کتیبه‌های دیگر دیده شده که در وقتی که حروف n، m، h در کنار هم می‌آمدند حرکت‌های عمودی قلم در حروف مجاور روی هم می‌افتاد. این روش مختصر کردن هنگامی که مواد اولیه کتابت (مانند کاغذ) فراوان بود کمتر دیده می‌شود. در نتیجه کاتبان نوشته را به روش عادی و طولانی‌تری می‌نوشتند. با این حال در قرن ۳ و ۴ میلادی هنگامی که مواد اولیه کتابت نایاب و گران شد کاتبان از این روش به دلیل کمبود سطح نوشتار برای نوشتن متن‌های طولانی استفاده می‌کردند.

۲. نمونه کتیبه‌نگاری مختصر شده (عکس از Wikipedia)

۳. نمونه خطاطی بلک‌لتر (Black Letter) که در آن از کتیبه‌نگاری مختصر شده استفاده شده است.

وقتی استفاده از حروف چاپی متحرک در سال ۱۴۵۰ گسترده شد تایپ‌فیس‌های اولیه شامل چند لیگیچر می‌شدند. با این حال بعد از اینکه در ۱۹۵۰ استفاده از فونت‌های سانسریف در ماشین‌های چاپ و فوتو‌تایپ‌ستینگ شروع شد لیگیچر‌ها مشاهده نمی‌شوند. (البته دلیل این اتفاق برمی‌گردد به اینکه معمولاً  در آن زمان برای تایپ‌های سانسریف، لیگیچر طراحی نمی‌شد) وقتی نرم‌افزارهای کامپیوتری در ۱۹۸۵ وارد عرصه شدند قابلیت استفاده از لیگیچر را نداشتند. تا مدتی این ویژگی در صحنه تایپ وجود نداشت تا با به عرصه آمدن اوپن‌تایپ دوباره احیا شد.
در مواردی هم دلایل بوجود آمدن لیگیچر متفاوت است. مثلاً کاراکتر ß در آلمانی (فقط در آلمان و اتریش) به جای حرف s) ſ بلند) که بعد از آن s معمولی آمده است استفاده می‌شود که البته در این زبان کاربرد زیادی دارد (تصویر ۴). حرف & که اصطلاحاً امپرسند گفته می‌شود در اصل لیگیچر کلمه «et» است که در اثر تندنویسی به شکل & درآمده است (تصویر ۵). (et در لاتین به معنای «and» می‌باشد. به طور مثال etc که etcetra خوانده می‌شود به معنای «و غیره» است. کلمه etc هم گاهی به شکل c& نوشته می‌شود.) این حرف هم‌اکنون به دلیل استفاده زیاد، یک کاراکتر واحد و لوگوگرام محسوب می‌شود و لیگیچر نیست.
قبل از اختراع تایپ دیجیتال برای کاهش فاصله بین دو حرف، یک کاراکتر سربی مجزا تراشیده می‌شد ولی هم‌اکنون به دلیل وجود کرنینگ نیازی به این کار نیست.

۴. نحوه شکل‌گیری کاراکتر ß (عکس از Wikipedia)

۵. کاراکتر ampersand که قبلا لیگیچر کلمه «et» بوده است. (عکس از Wikipedia)

بعضی از متخصصان هنگام احیای تایپ‌فیس‌های قدیمی بعضی از لیگیچرهایی که حروف صامت را به هم متصل می‌کنند به تایپ اضافه کرده‌اند. مانند: st و ct.
این لیگیچر‌ها در قرن ۱۸ میلادی بیشتر استفاده می‌شدند و هم‌اکنون هنگامی استفاده می‌شوند که قصد ارجاع دادن به آن دوره تاریخی مدنظر باشد (تصویر ۱).
دیفتانگ یا صدای مرکب به لیگیچرهایی گفته می‌شود که دو مصوت را به هم متصل می‌کنند که اگر در کنار هم قرار گرفته باشند یک آوای خاص را تداعی می‌کنند، مانند oeو ae. اینجا دیگر مسئله حذف فضای منفی اضافه یا برخورد حروف با هم (که مهم‌ترین اصل برای بوجود آمدن حروف مرکب در تایپ است) دلیل بوجود آمدن لیگیچر نیست (تصویر ۶).

۶. دیفتانگ‌ها (صداهای مرکب) موجود در تایپ‌فیس Adobe Caslon

از جمع‌بندی نوشته‌های بالا می‌توان اینگونه نتیجه‌گیری کرد که لیگیچر در چنین موقعیت‌هایی بوجود می‌آید:
۱ـ هنگامی که فاصله بین دو حرف کم شود و در نقاطی به هم متصل شدند. مانند: fl، Th، ff، fi
۲ـ گاهی اوقات برای کاهش فضای منفی بین کلمات و در نتیجه کوتاه‌تر کردن کلمه که متن را هم کوتاه‌تر می‌کند.
۳ـ برای ایجاد فرم‌های خاصی که معنای مشخصی در یک زبان دارند مانند et در لاتین یا حرف «لا» در عربی و همچنین آواهایی مانند oe یا ae.
۴ـ برای کاهش میزان حرکات قلم هنگام نوشتن کلمات مانند: hm در خوشنویسی بلک‌لتر که دو کاراکتر را روی هم می‌نویسند که البته فقط در خوشنویسی اتقاق اقتاده است و در تایپ از آن اثری نیست و ترکیبات «حـ» در خوشنویسی فارسی مانند کلمه «صخره» در نسخ (تصویر ۷).

۷. مراحل ایجاد کلمه صخره همراه با کرنینگ و لیگیچر (عکس از typophile، عزیز مصطفی)

تنها لیگیچری که به طور معمول در طراحی تایپ فارسی لحاظ می‌شود دو حرفی «لا» می‌باشد اینجا این مسئله بررسی می‌شود که آیا دو حرفی «لا» اصلاً در در مقوله لیگیچر جا می‌گیرد و ماهیتاً لیگیچر است یا دلایل دیگری برای طراحی آن وجود دارد. به نظر می‌رسد که ریشه این مسئله به قرون اول اسلام برمی‌گردد. اَعراب دو حرفی «لا» را در حقیقت یک حرف می‌دانند و حتی آن را به صورت یک حرف منفرد در کی‌بورد تایپ می‌کنند (تصویر ۸). برای روشن‌تر شدن قضیه اینکه چرا دو حرفی «لا» در نوشتار عربی یک حرف محسوب می‌شود، اینجا قسمتی از مقاله‌ای که در مجله هنر و مردم با نام «تاریخ خط حرفی در جهان و ایران» آورده شده است:
«در قرن سوم و چهارم هجری یکی از جدال‌های مهم شعوبیه بر سر اسم حروف معجم به جای الفبا و ترتیب تجویدی ایرانی آن و شباهت کامل حروف کوفی با حروف اوستا و بویژه شکل همزه و الف و نقص خط کوفی بوده است که عاقبت منتهی به بر هم زدن ترتیب حروف و تغییر شیوه خط و محو بسیاری آثار و جعل آثار و احادیث و اخبار در این زمینه شده است. به موجب حدیثی که نسبت آن را به ابی‌ذر غفاری داده‌اند، خط به منزله یک کتاب آسمانی از آسمان به حضرت آدم نازل شده و بیست و نه حرف دارد و «لا» یک حرف است و دو حرف نیست.

۸. لیگیچر «لا» در خط عربی یک حرف منفرد محسوب می‌شود.

مقصود از این روایت آن است که اختراع خط مربوط به قومی از اقوام نیست که آن را از افتخارات خود بدانند بلکه ساخته و پرداخته آسمان است و شماره حروف الفبای عربی هم‌‌ همان بیست و نه است که از قدیم علمای فن برای سخنگویی لازم دانسته‌اند. واضح است که زبان عربی حروف و اصواتی بیشتر از بیست و نه برای ضبط تلفظ خود لازم دارد و «لا» هم نمی‌تواند یک حرف باشد. هر چند خلفا و شعوبیه به قوه احادیث و اخبار جعلی موفق به تغییر ترتیب حروف و شیوه خط کوفی شدند ولی مسئله شباهت «همزه» و «لا» لاینحل ماند. در خط کوفی مانند خط اوستا الف یا همزه را شبیه لا می‌نوشتند که بعد از تغییراتی در خط «لام الف» خوانده می‌شد. این حرف لا در کلمه «الله» که در خط کوفی «لا للله» نوشته می‌شد دوباره به عنوان حرفی جدید به کار رفته و محو و حک آن به آسانی ممکن نبوده است و به همین جهت در کلیه کتب تجوید و غیره در موضوع شکل این حرف مطالب مهمی نوشته‌اند که باعث حیرت مؤلفین در حل مسئله شده است ولی درالمقنع اقرار شده است که این حرف در اصل شبیه حروف اعاجم بوده است.»
شکل نوشتاری «لام الف» در تعلیق و نستعلیق که خطوط اصیل ایرانی است نه به شکل عربی (که حالت ضربدری یا با الف کج است) بلکه به صورت دو حرف مجزا تحریر شده است که نشان‌دهنده تفاوت نگاه نگارنده به این حروف بوده است. مسلماً تعداد ترکیباتی که در خط فارسی نوشته می‌شوند سر به فلک می‌کشد اما هنوز جای سؤال باقی است که چرا ما فارسی‌زبانان دو حرفی «لا» را مانند اَعراب جزئی از فرآیند طراحی تایپ در نظر می‌گیریم و حروف ترکیبی دیگر را حساب نمی‌کنیم؟ از مدارک تاریخی می‌توان نتیجه‌گیری که هنگامی که اولین بار طراحان حروف برای فارسی شروع به طراحی تایپ کردند مجموعه حروف فارسی و عربی را با هم طراحی نموده و «لا» را به دلیل ایکنه اَعراب به عنوان یک حرف در نظر می‌گیرند جزو این مجموعه قرار دادند تا تمام حروف برای روزنامه‌ای عربی وجود داشته باشد. این نویسه همراه با بقیه‌ی مجموعه‌ حروف سربی وارد ایران شد و هنگام حروف‌چینی هم توسط حروف‌چین استفاده شد و به‌‌ همان منوال هم به تایپ دیجیتال راه پیدا کرد. از لیگیچرهایی که در فارسی می‌توان روی آن کار کرد، علامت جمع «‌ها» است که در نستعلیق به صورت ترکیبی و سرهم نوشته می‌شود و هنوز هم در تایپ، ابتکاری در این زمینه رو نمایی نشده است (تصویر ۹).
در مواقع دیگری نیز در طراحی تایپ فارسی لیگیچر لحاظ می‌شود که در همه موارد برای بوجود آوردن ترکیبات خوشنویسی در محیط تایپ است که می‌توان گفت چنین رویکردی برای طراحی تایپ فارسی نه تنها از دیدگاه فنی در محیط تایپ دیجیتال غلط می‌باشد بلکه نتیجه تایپ طراحی شده نا‌منسجم است به گونه‌ای که پترن یا الگوی کلمات در یک نوشته در موقعیت‌هایی که لیگیچر وجود ندارد به یک شکل ثابت و منظمی است و با وارد شدن یک لیگیچر به داخل کلمات این الگوی منظم به هم می‌ریزد و شکل کلمات ناهمگون شده و در نتیجه نوشته کمی بهم ریخته به نظر می‌رسد. با وجود آنکه لیگیچر‌ها در تایپ فارسی باعث خلق شدن ترکیبات زیبایی در کلمات می‌شود اما هیچ‌گاه یک ریتم یکنواخت را در کل کلمات نمی‌توان بدست آورد.

۹. شکل «لا» و «‌ها» در خط نستعلیق

حال سوال اینجاست که چرا توسعه دهندگان تایپ فارسی در محیط دیجیتال این رویکرد را برای بوجود آوردن ترکیبات خوشنویسی ایرانی در محیط تایپ در پیش گرفته‌اند (تصویر ۱۰). در اوان وارد شدن خط فارسی به محیط تایپ به دلیل ماهیت قطعه قطعه بودن محیط تایپ، آن‌ها از ابزارهایی کمک گرفتند که از پیش در اختیار آن‌ها قرار داشت و یکی از آن‌ها لیگیچر بود. در نتیجه راحت‌ترین راه حل برای بوجود آوردن ترکیبات را‌‌ همان رویکردی در نظر گرفتند که در خط لاتین در محیط تایپ داشتند و شروع به قطعه قطعه کردن ترکیبات خط فارسی نمودند. اما مشکل اینجاست که اگر ما خط فارسی را به صورت کلی با همین رویکرد غلط ارزیابی کنیم، می‌توان گفت که هر کلمه یک لیگیچر کامل می‌تواند طلقی شود.

۱۰. نمونه لیگیچرهای موجود در تایپ‌فیس‌های فارسی/عربی لاینوتایپ (Linotype)

خط فارسی (از نسخ گرفته تا ثلث و نستعلیق) تماماً از ترکیباتی تشکیل شده است که اگر بخواهیم آن را با استفاده از روش لیگیچر بسازیم، آنقدر تایپ را چه از لحاظ طراحی و چه از لحاظ پیاده سازی در محیط دیجیتال مشکل ساخته‌ایم که راه برای خلاقیت طراح بسته می‌شود. آیا این درست است یک خط که کامل از ترکیبات مختلف تشکیل می‌شود به دو گروه حروف و ترکیب تقسیم کرد؟ (جالب اینجاست که در قدیم هم آموزش خوشنویسی نخست در مورد درست نوشتن مفردات نبود و از‌‌ همان نخست به شاگرد مشق‌های ترکیب نویسی داده می‌شد که تغییر این رویه را هم می‌توان از تاثیرات ورود تایپ به فرهنگ نوشتاری ما تلقی کرد). راه حل درست برای طراحی تایپ فارسی کنار گذاشتن لیگیچر به طور کلی است یا تغییر رویه طراحی تایپ است به گونه‌ای که تایپ‌فیس طراحی شده در ‌‌نهایت تماماً از ترکیبات تشکیل شود (نه آنکه در یک کلمه هم ترکیب باشد و هم حروف تایپ عادی (تصویر۱۱)).

۱۱. نحوهٔ تاثیر لیگیچر در یک تایپ فارسی. توجه کنید که استفاده از لیگیچر چکونه به ریتم کلمات صدمه زده و باعث ناهمگونی در شکل آن‌ها شده است.

خوشبختانه امروز امکاناتی در دسترس یک طراح تایپ فارسی قرار دارد که می‌توان به گونه‌ای جدید به طراحی تایپ نگاه کرد. امروز طراح تایپ فارسی نیازی ندارد که برای شروع به طراحی یک تایپ فقط به حروف اول، وسط، آخر و تنها فکر کند. اکنون زمان فکر کردن به اتصالات، ترکیب‌ها و نقطه‌هاست. در آینده به چگونگی بوجود آوردن یک تایپ با استفاده از ترکیبات به گونه‌ای که تایپ‌فیس ساخته شده فقط از حروف و اتصالات تشکیل شده باشد و نیاز به هیچ گونه لیگیچری نباشد می‌پردازم. در اینجا تاکید می‌شود که کنار گذاشتن لیگیچر در فرآیند طراحی تایپ فارسی رویکردی است برای مهیا کردن انعطاف در طراحی قلم‌های بیشتر که از اتصالات متفاوت تشکیل شده باشند و همچنین راحت‌تر کردن فرآیند طراحی تایپ است.

منابع:
- خط خوش فارسی – مجموعه مقالات مجله هنر و مردم
- English Wikipedia

 نویسنده: پیتر بیلیک، ترجمه: رضا سالاری فر

پیش از شروع کردن هر بحث یا توضیحی، روشن کردن معنای کلمه واصطلاحات فنی (مربوط به) آن سودمند است. این موضوع اولین قدم از اصول معین مبحث تایپوگرافی است که Peter Bilak برای نسخه‌ی آن لاین مجله‌ی سوئدی «CAP AND DESIGN» نوشته است.

تایپوگرافی مهارتی است که پس از آنکه گوتنبرگ حروف متحرک چاپی را ابداع کرد، آموزش داده می‌شده است. بر طبق آخرین تعریف جامع دانشنامه‌ی بریتانیکا: «تایپوگرافی به معنای تعیین کردن ظاهر صفحه‌ی چاپی است.» در فرهنگ لغت‌های دیگری از جمله، Collins English Dictionary از سال ۲۰۰۴ تایپوگرافی را تحت عنوان «هنر، مهارت و یا فرآیند ترکیب کردن تایپ و چاپ کردن آن» تعریف می‌کند. با این روش تفکر، هیچ تایپوگرافی قبل از نیمه‌‌ی اول قرن پانزدهم میلادی بوجود نیامده است. با این نحوه‌ی تفکر، حروف دیجیتالی که بر روی صفحه الکترونیکی ظاهر می‌شوند از این تعریف خارج می‌شوند.

البته این مشکل از نارسایی تعاریف و معانی است که باندازه‌ی خود موضوعی که آن را تعریف می‌کنند، انعطاف پذیر نیستند. در Royal Academy Of Art در شهر لاهه، جایی که من (Peter Bilak) به صورت نیمه وقت تدریس می‌کنم، کارآمد‌ترین تعریف از تایپوگرافی توسط یکی از اساتید با تجربه به نام Gerrit Nordzij آمده، که می‌گوید: «تایپوگرافی به معنی نوشتن با حروف از پیش ساخته شده است». بر خلاف تعاریف موجود در فرهنگ لغات، وی خود خواسته (عمدا) از مرتبط کردن تایپوگرافی به هر رسانه‌ی خاصی اجتناب می‌کند، که همراه با تکامل رسانه‌ها، این مفهوم هم کامل‌تر می‌شود. تعریف Nordzij همچنین، به تفاوت اساسی میان نوشتار، دست نوشته وگرافیتی با تایپوگرافی نیز اشاره می‌کند، که مربوط به خلق کردن حروف می‌شوند اما سیستم‌هایی نیستند که حروف را تکرار می‌کنند.

تکنولوژی دیجیتال همچنین امکانی بی‌سابقه برای از بین بردن تعاریف رایج تایپوگرافی ایجاد کرد. اگر تکرار اشکال، مفهوم مرکزی تایپوگرافی است، بسیاری از طراحان به گونه‌ای کار می‌کنند که این مفهوم را زیر سوال می‌برند. فونت‌هایی که در سیستم OpenType بوجود می‌آیند می‌توانند شامل ویژگی‌های اتفاقی باشند به‌‌ گونه‌ای که رفتار غیر قابل پیش بینی دست‌نوشته را شبیه سازی کنند و یا شکل غیر منسجم حروف چاپی قدیم روی کاغذ را نمایش دهند.
در سال گذشته، من به همراه گروهی از رقصنده‌های Netherlands Dance Theatre در لاهه برای ابزاری که متن را در طراحی صحنه اجرا می‌کرد، همکاری می‌کردم. وقتی که شخص کلمه را تایپ می‌کرد، این دستگاه مانند یک Application عمل می‌کرد که کلمه را مانند یک رقص دنباله دار و بی‌وقفه می‌نواخت حتی جایی که بدن رقصنده موقتاً حالتی مشخص مانند یک حرف یا کلمه را می‌گرفت.
آیا این تایپوگرافی است؟ این پروژه و پروژه‌های همانند آن که بدون نگرانی از امکانات دیجیتال استفاده کرده‌اند، بر اساس اصول تایپوگرافی کارهای خود را بوجود آورده‌اند ولی از مرزهای اصول آن خارج شده‌اند. به نظر می‌رسد تایپوگرافی به یک مفهوم  خلاقی بلوغ پیدا کرده است که در آن اکثر تایپوگرافرها به روشی کار می‌کنند که این مفهوم، دنبال کننده‌ی معنای تاریخی کلمه است، که هنوز جا برای تجربه‌گری دارد و مرز‌های جدید این حرفه را کشف می‌کند.
از نگاهی دیگر، چنین بحثی، نشانه‌ای از یک خود آگاهی جدید است. رمان نویس مشهور Milan Kundera نیز استدلالی دارد که می‌گوید، رمان معاصر تنها یک نثر روایتگر خیالی نیست بلکه می‌تواند شامل فرم‌های متنوعی از نوشتار شود مانند: ترانه سرایی، داستان کوتاه، و یا مصاحبه. آثار Milan Kundera بخشهای متفاوتی چون فلسفی، سیاسی، کمدی را شامل می‌شود که در عین حال بخش مهمی از یک رمان هستند. توانایی در بکارگیری این فرم‌های نوشتار،  نشاندهنده‌ی تعریف وی از یک رمان است. به همین طریق، مفهوم بزرگ تایپوگرافی، که دیگر بوسیله تکنولوژی تعریف نمی‌شود، اما با آن تکامل پیدا می‌کند، ممکن است باعث گسترده‌تر شدن این حرفه و منجر به خلق کارهای برجسته‌ی جدید شود.

منبع: تایپوتک